Verpakt in een speldoos zitten krachtige instrumenten om steden en hun publieke ruimte met meer aandacht voor gender in te richten. Met deze toolbox kan je als (sociale) organisatie vrouwen (en anderen die ervaring hebben met uitsluiting) empoweren om over hun omgeving te spreken. Als ontwerper of beleidsmaker krijg je degelijke instrumenten in handen voor transformaties richting inclusieve publieke ruimte.

Beginnen bij het begin

De toolbox die we hier voorstellen, is het resultaat van een intens traject met een groep vrouwelijke vrijwilligers. Het startpunt lag bij het project Ruimte publiek maken, dat onderzoekt hoe publieke ruimte toegankelijker kan worden in de wijken.

In Antwerpen-Noord groeide daaruit het traject ‘Onze Tuin’. Vijf jaar geleden merkten we in een wijkanalyse dat vrouwen opvallend weinig zichtbaar waren in de publieke ruimte. Buurtbewoners en vrijwilligers vertelden dat ze zich vaak niet veilig voelden, er niet graag bleven en dat rustige, groene plekken schaars waren.

Daarom gingen we op zoek naar een plek, een publieke of semi-publieke ruimte die dat wél kon zijn. Die vonden we in de binnenkoer van de bibliotheek Permeke. Samen met een groep van ongeveer 35 vrouwen met diverse achtergronden, medewerkers van bibliotheek Permeke, Red Star Line Museum en SAAMO bouwden we daar stap voor stap een plek waar vrouwen zich welkom voelden.

Ruimte vertellen en verbeelden

Vanuit de tuin als experimenteerruimte trokken we verder de stad in. In samenwerking met Endeavour, een sociaal-ruimtelijk onderzoeksbureau, onderzochten we hoe vrouwen publieke ruimte beleven en hoe die toekomstgericht anders kan worden ingericht.

We werkten met drie methodes:

• Observeren: tien dagen lang observeerden we 11.883 mensen in de publieke ruimte, met ondersteuning van de UA. Het resultaat? Een duidelijke conclusie: it’s a man’s world. Concreet betekende dit op het De Coninckplein 11 op de 100 gebruikers.
• Mappen: op kaarten tekenden we plekken waar we ons goed of net onveilig voelen, de routes die we nemen en spraken over waarom we ons verplaatsen zoals we doen.
• Ontwerpen: het verbeelden van de toekomst. We tekenden onze eigen straat, maakten maquettes en hertekenden andere pleinen en parken in Antwerpen-Noord zoals wij ze in de toekomst zouden willen zien.

Vier lagen voor de Feminine City

Uit het traject, de verhalen, de workshops met de vrouwen uit ‘onze tuin’ destilleerden we vier lagen die samen een vrouwvriendelijke stad vormen:

• de emotionele stad
• de groene/gezonde stad
• de zorgende/sociale stad
• de levendige/sfeervolle stad

Deze thema’s staan nooit los van elkaar en vormen samen een lens om een wijk te analyseren én te verbeteren. Want de aanwezigheid van meisjes en vrouwen is een cruciale graadmeter voor de kwaliteit van publieke ruimte.

Het zijn lagen die zichtbaar worden in de manier waarop we publieke ruimte inrichten én beleven. Denk bijvoorbeeld aan plekken van rust waar je gewoon mag zijn zonder voortdurend op je hoede te moeten zijn. Aan representatie van vrouwen in het straatbeeld. Aan groen en schaduw, toegankelijke publieke toiletten en nabijgelegen diensten die verbonden zijn met pleinen en ontmoetingsruimtes. Maar ook aan de aanwezigheid van aanspreekbare sociale professionals en het voorzien van uitnodigende ontmoetingsplekken – zoals ronde banken waar mensen elkaar gemakkelijk kunnen aanspreken.

De zines: Ontdekken, Ontrafelen en Verbeelden

Onze inzichten vonden een uitgebreide neerslag in een gevoelsatlas met drie zines:

1. Ontdekken – het traject van ‘onze tuin’ en de eerste stappen.
2. Ontrafelen – de analyse van de vier lagen.
3. Verbeelden – de vertaling naar de dagelijkse praktijk en een groot event in Antwerpen-Noord.

Samen vormen ze een tastbaar document van het proces achter The Feminine City.

Van lagen naar plekken: de toolbox

Maar hoe vertaal je deze vier lagen nu op een concrete plek, in de straat, op een plein, in een park?

Om dat te doen ontwikkelden we samen met de vrouwen een toolbox:

• een gevoelsatlas
• een handleiding
• een speldoos

Vanuit de vier lagen van de vrouwelijke stad – het zorgende/sociale, het groene/gezonde, het emotionele en het levendige/sfeervolle – ontwikkelden we een toolbox om in gesprek te gaan over hoe mensen een plek vandaag beleven en hoe die er in de toekomst anders kan uitzien.

De toolbox biedt praktische handvatten om publieke ruimte inclusiever en genderbewuster te ontwerpen, en om/en door vrouwen een stem te geven in stadsontwikkeling- en vernieuwing.

Ongehoorde stemmen laten klinken

De stem van vrouwen in de publieke ruimte klinkt vaak te weinig door, en net daar biedt de toolbox een manier om die ongehoorde stemmen zichtbaar en hoorbaar te maken. Een wijk zoals Antwerpen-Noord kan je niet verbeteren met losse ingrepen alleen – daarvoor is een brede, samenhangende visie nodig. Waarom die visie niet baseren op de lagen van een vrouwvriendelijke stad? Binnen stadsvernieuwing zien we vandaag nog te vaak dat juist de mensen die het meest nood hebben aan verandering, te weinig betrokken worden. Met het traject dat we samen met vrouwen uit de wijk doorliepen, ontwikkelden we daarom deze toolbox. Ze geeft vrouwen de kans hun ervaringen en ideeën te verwoorden, te delen en te vertalen naar concrete voorstellen voor hun leefomgeving.

De toolbox is bovendien breder inzetbaar: ook andere groepen in kwetsbare posities kunnen ermee aan de slag om hun perspectief zichtbaar te maken. Dat vraagt wel een andere manier van participatie, waarin processen, tools en timing beter afgestemd worden op bewoners. Vaak is de wil bij beleidsmakers of ontwerpers wel aanwezig, maar ontbreekt de tijd – en precies daar kan samenwerking met sociale organisaties, die bewoners op een meer toegankelijke manier bereiken, het verschil maken. Onze toolbox helpt lokale kennis op een heldere manier op te halen en terug te koppelen. Zie het als een uitgestoken hand – of beter nog: een aangereikte toolbox – die het status quo en bestaande machtsrelaties doorbreekt, en die nagaat wat vrouwen nodig hebben om zich te tonen in de publieke ruimte, er echt aanwezig te mogen zijn en hun stem te laten klinken in processen van stadsvernieuwing.

Ook met de toolbox aan de slag?

Wil jij de toolbox gebruiken binnen jouw organisatie? We werken steeds op maat en bekijken graag hoe we samen aan de slag kunnen gaan.

Contact:

• Babette Wyckaert (SAAMO) – babette.wyckaert@saamo.be
• Karolien Bogaerts (Endeavour) – karolien@endeavours.be